Met geconcentreerde, kleine bewegingen draait een vrouw een grote metalen schaal zachtjes in de rondte. Slechts af en toe morst ze een paar druppels van het bruine vocht. “Er zit kwik in het water en dat klontert aan het goud”, legt ze uit. Daarna giet ze het vocht door een jute doek en houdt even later triomfantelijk een balletje kwik met luttele grammen goud omhoog.

Dit soort werk wordt gedaan in tuintjes, op akkers of achter huizen in Migori, een stadje in het zuidwesten van Kenia. Je struikelt er letterlijk over mijnschachten. Veelal zijn het overblijfsels van de industriële mijnbouw tussen 1930 en de onafhankelijkheid in 1963. De grote bedrijven van toen zijn vertrokken. Nu wordt er voornamelijk ambachtelijk goud gewonnen.

Kompels halen enkele tientallen euro’s aan goud per maand naar boven. Het ministerie van mijnbouw schat dat er nog altijd voor zo’n 700 miljoen euro aan goud onder de grond zit. Reden genoeg voor de bevolking om hun akkers te verwaarlozen en hun kinderen te laten spijbelen om zich over te geven aan de goudkoorts.

“Goud brengt inkomen en ontwikkeling maar tegelijkertijd heeft het slechte invloed op het leven hier”, merkt Bismarck Onyando op. “Die vrouw zit goud te pannen zonder beschermende kleding of handschoenen. Ze heeft blijkbaar geen idee hoe giftig kwik is.”

Hij is de voorzitter van de coöperatie Micodepro die goud delft en probeert de werkomstandigheden te verbeteren. De groep wil zo snel mogelijk voldoen aan de eisen van Fairtrade (eerlijke handel). Die internationale organisatie is voortgekomen uit wat meer dan 25 jaar geleden in Nederland begon als Max Havelaar die koffie op de markt bracht van boeren in ontwikkelingslanden. De telers moesten betere arbeidsomstandigheden creëren maar kregen wel een hogere prijs voor hun bonen. Na koffie, bananen, cacao en bloemen buigt Fairtrade zich nu over goud.

“Wij doen het anders dan de rest van de goudzoekers hier”, zegt Onyando. “Wij krijgen informatie over hoe we veilig met kwik kunnen werken, het belang van beschermende kleding en hoe het milieu in acht te nemen. We willen onze arbeidsomstandigheden verbeteren en natuurlijk zijn we erg geïnteresseerd in een hogere prijs voor ons goud.”

De prijs van goud wordt twee keer per dag bepaald door handelaren in Londen.  De mijnen krijgen als ze eenmaal door Fairtrade zijn gecertificeerd een minimum van ten minste 95 procent van de in Londen bepaalde prijs en daarboven op een vast bedrag van 2000 dollar per kilo goud.

– “Micodepro heeft al een proefonderzoek ondergaan waaruit blijkt dat ze bijna aan alle criteria voldoen om gecertificeerd te worden. Ik verwacht dat de coöperatie later dit jaar het Fairtrade certificaat ontvangt”, vertelt Fabeel Butt van Max Havelaar die een kijkje neemt in Migori.

In Nederland is volgens hem een groeiende vraag naar eerlijk goud, vooral voor trouwringen. Zijn organisatie heeft al beloften van Gassan, een grote diamant en juwelenhandelaar en tientallen goudsmeden in Nederland om goud van gecertificeerde mijnen te kopen. Weliswaar zal het duurder zijn maar wel gewonnen onder goede arbeidsomstandigheden in landen als Peru, Oeganda, Tanzania en Kenia.

Micodepro is de enige coöperatie in Migori die probeert hert Fairtrade certificaat te bemachtigen. Het kost inspanningen en investeringen om aan de voorwaarden te voldoen. Daar hebben andere goudzoekers vooralsnog geen zin in. Nogal wat jonge kompels verdrinken direct hun opbrengsten of brengen een bezoek aan een prostitué voor vaak onbeschermde seks. Migori behoort tot de tien regio’s in Kenia die het ergst zijn getroffen door HIV.

Onyando is blij met alle trainingen maar vindt dat er ook informatie zou moeten zijn over de mogelijkheden om de opbrengsten te investeren. “Veel mensen in Migori hebben nauwelijks de lagere school afgemaakt en geen idee wat ze met hun geld kunnen doen. Daarom verbrassen ze het binnen de kortste keren.”

Zijn 22-jarige zoon Harry, ook lid van de coöperatie, spaart op advies van zijn vader. “Ik wilde na de middelbare school een opleiding voor onderwijzer volgen maar daar was thuis niet genoeg geld voor. Met een beetje geluk kan ik over een of twee jaar wel verder leren.“

De coöperatie was gedwongen de oude mijn te sluiten omdat de goudader was opgedroogd. De leden zijn druk om een nieuwe schacht te openen. Ze verdienen nu niets voor de drie halve dagen per week dat ze eraan werken. Maar hun uren worden genoteerd en later uitbetaald met toekomstige opbrengsten. “De rest van de week werk ik in mijnen van anderen. Het verschil is groot. De meeste geven er niets om of je nou in laarzen of op slippers de mijnen ingaat. En ze gaan slordig om met kwik”, moppert Harry Onyando.

Micodepro heeft een speciale metalen distilleerkolf gekocht waarin de kwik wordt verhit maar de dampen niet ontsnappen en naar een bak water worden gevoerd. Daarin neemt het scheikundige element weer vaste vormen aan. Een dure investering voor de leden die bij gebrek aan onderpanden geen toegang hebben tot leeninstellingen.

De Nederlandse speciale gezant voor natuurlijke hulpbronnen, Dirk-Jan Koch, is onder de indruk van de inspanningen van Micodepro. “Het is interessant het verschil te zien tussen het werk bij een mijn die volgens Fairtrade regels werkt en anderen mijnen. Vooral het verschil in omgang met kwik heeft een grote indruk op me gemaakt. ”

De diplomaat brengt een bezoek aan Migori in aanloop naar een nationale ronde tafel conferentie die hij op 9 juni in Den Haag organiseert. Iedereen in Nederland die maar iets met goud van doen heeft, is uitgenodigd. Koch hoopt alle belanghebbenden op een lijn te krijgen voor zijn visie over economische voorzieningszekerheid voor Nederland in combinatie met duurzaamheid zowel op milieu als mensenrechtengebied in de bronlanden.

“Dat kan een win-win situatie opleveren”, zegt Koch kort nadat hij een kijkje heeft genomen in de nieuwe mijn van Micodepro. Hij werkte jaren in Congo, een land waar de opbrengsten van de talrijke grondstoffen meestal niet ten goede komen aan de arbeiders.

“Maar liefst 98 procent van ambachtelijk gewonnen goud verlaat illegaal Congo. Zo’n 60 procent van de mijnen is in handen van soldaten of rebellen. Juist in bronlanden moeten mensen hun financiële deel krijgen terwijl de voorzieningszekerheid van Nederland gewaarborgd wordt. Voor die combinatie ga ik me de komende jaren hard maken.”